Pan & Demeter: februari 2018

6-daagse excursie naar Serra de Estrela: 14 – 21 mei 2018

Wetenschappelijke studiereis postfire vegetation in de Serra da Estrela (Portugal), georganiseerd door Dr. Jan Jansen, eigenaar Pan & Demeter en gastmedewerker Radboud Universiteit.

Naast de gewoonlijke voorjaarsvegetatie zal extra aandacht worden besteed aan de zgn. postfire vegetatie in de gebieden die door de enorme bosbranden van eind oktober 2017 zijn getroffen.

Branden op 03-11-2017

Hispidella hispanica, in bloei na brand in 1995

De Serra da Estrela in Portugal is een gebied met grote biodiversiteit waar tientallen vegetatieklassen zijn vertegenwoordigd. Veel soorten die in Nederland zeer zeldzaam zijn kunnen in de Serra da Estrela nog gemakkelijk waargenomen worden. Toch staat ook de biodiversiteit van dit gebied onder druk, met name vanwege de ontvolking en de bosbranden. De negen gemeenten in de regio werken samen aan het concept Aspiring UNESCO Geopark met als doel om de teloorgang van het gebied te stoppen. Jan Jansen zit in de wetenschappelijke begeleidingscommissie van het Aspiring Geopark Estrela. Vanaf 21-02-2018 is de officiële lijst van kandidaten voor het Unesco Global Geopark Network gepubliceerd,inclusief de Portugese aanvraag, Estrela. Een moment van grote trots voor de Serra da Estrela regio. In Nederland zijn een handvol regio' s bezig om een goede applicatie in elkaar te draaien, maar zover zijn ze nog niet. Ondertussen hebben wij in Portugal met de Estrela al wel die flinke stap gezet

In Nederland is dit concept hyper actueel en wordt het op verschillende plekken ontwikkeld, bijv. Aspiring Geopark HollandDelta, Heuvelrug, Brabantse Wal UNESCO Geopark Schelde Delta, Oer-IJ, Peelhorst, Gooi en Vecht

Jan Jansen komt al vele jaren in het gebied. Hij heeft in 2002 een uitgebreide gids over dit gebied samengesteld en is in 2011 gepromoveerd op Managing Natura 2000 in a changing world: The case of the Serra da Estrela (Portugal). Dit proefschrift bestaat voor de helft uit voornamelijk plantensociologisch onderzoek om lacunes in de kennis van habitattypen op te vullen en voor de andere helft uit (nieuwe) wegen om de achteruitgang van de biodiversiteit te stoppen. In 2017 organiseerde hij een excursie van 8 – 15 juni. Zie de website van Stratiotes van de Plantensociologische Kring Nederland.

Dit jaar wordt de excursie gehouden van 14 – 21 mei dus bijna 4 weken eerder. De nadruk zal liggen op voorjaarsaspecten (bolgewasjes) en postfire vegetatie. We bezoeken voor een deel dezelfde plekken als in 2017 (zie website Stratiotes) maar ook nieuwe gebieden waar o.a. de brand heeft toegeslagen. We bezoeken minimaal 1 boerderij en spreken meerdere eigenaren om te zien hoe of zij omgaan met de biodiversiteit en de economische gevolgen van de bosbranden en de ontvolking.

Veel van de biodiversiteit is verbonden met het systeem van de baldios, de infields en de outfields. De baldios in de Serra da Estrela hebben belangrijke half-natuurlijke habitattypen opgeleverd.

Aan dit traditionele landschap van de Serra da Estrela zijn meerdere ecosysteemdiensten verbonden. In dit verband zouden zowel de ‘goede’ als de ‘slechte’ ervaringen met deze traditionele baldios, aanwijzingen kunnen geven voor het beheer en het meervoudig gebruik van Natura 2000 door verschillende partijen en de interactie met publieke en private grondbezitters. In Nederland wordt nu erkend dat het succes van het nieuwe stelsel voor agrarisch natuur- en landschapsbeheer sterk wordt bepaald door de mate van samenwerking en het vertrouwen dat agrariërs en hun partners in elkaar hebben. Het sociaal kapitaal is belangrijk in het nieuwe stelsel agrarisch natuur- en landschapsbeheer. Baldios zijn bij uitstek het sociale kapitaal, maar ze verarmden omdat landbouw de enige bron van inkomsten was.
Aangezien een belangrijk deel, zo niet het grootste deel van de Natura 2000 habitats in de Serra da Estrela is gelegen in de baldios, die beheerd werden door de commoners en voornamelijk gebruikt werden als outfields in de traditionele landbouw, rijst in de eerste plaats de vraag of Natura 2000 in deze baldios niet dienovereenkomstig kan worden beheerd.

Effecten van brand op de vegetatie

Dat zeer lang geleden brand veel invloed kan hebben weten we dankzij recent onderzoek van Simon Connor, João Araújo, Pim van der Knaap en Jacqueline van Leeuwen. Zij konden aantonen dat er sinds ca. 14.000 BP regelmatig branden optreden met pieken rond 12.000-11.000 en 3500-2500 jaar terug. Ook kon worden aangetoond dat er een relatie bestaat tussen het voorkomen van branden enerzijds en klimaatverandering en menselijke activiteiten anderzijds.

Enkele passages uit Jansen J, Rego F, Gonçalves P & Silveira S 1997 Fire, a landscape shaping element in the Serra da Estrela

De huidige vegetatie van de Serra da Estrela bevat talrijke uiterst zeldzame soorten. Deze zeldzaamheid kan te wijten zijn aan het langdurig ernstige brandregime, hoewel andere catastrofes zoals zomerse droogte of onregelmatige vorst ook een belangrijke rol kunnen spelen, om nog te zwijgen van de lange geschiedenis van relatief hoge begrazingsdruk. Hoe dan ook, het mag duidelijk zijn dat soorten zonder enige kenmerken die hen in staat stellen om zich te verzetten tegen, te ontwijken of te herstellen van brand, nauwelijks een kans hebben om vol te houden onder het heersende vuurregime.
In augustus 1995 trof een grote natuurbrand het gebied rond Alfátima en Santinha in het westelijke deel van de Serra da Estrela. Dit gebied behoort tot de supramediterranean gordel. Toen we het gebied in 1996 bezochten, zagen we de explosieve ontwikkeling van een aantal plantensoorten te midden van de donker gebrande skeletten van Halimium, Erica spp. en Cytisus spp .. In de vroege lenteperiode zagen we een veelkleurig palet van rijkbloeiende exemplaren van Linaria elegans, Ranunculus ollissiponnensis ssp. ollissiponnensis, Ranunculus nigrescens, Raphanus raphinastrum, Arenaria montana ssp. montana, Saxifraga granulata, Hypochaeris glabra, Arnoseris minima, Teesdalia nudicaulis, Luzula lactea, Hispidella hispanica, Armeria spp., Allium sphaerocephalon en nog veel meer. Vuur kan planten stimuleren om bloei te produceren. Maar dit effect kan alleen een indirecte actie van vuur zijn. Een verandering in de dagtemperatuurvariatie na brand kan als een stimulus werken, of een toename in temperatuur of licht dat de grond bereikt, kan de primordia opwarmen en zo de bloei bevorderen. Een plotselinge toename van het nutriëntenniveau kan ook een rol spelen, maar over het algemeen wordt verwacht dat het temporeel bemestende effect snel zal wegvloeien als gevolg van hevige buien, vooral op hellingen.

Aspect van Luzula lactea eerste seizoen na brand (1995)

Naast de bovengenoemde kruidachtigen stonden de hellingen lokaal vol met grassen zoals Agrostis truncatula ssp. truncatula, Agrostis castellana, Deschampsia flexuosa ssp. iberica, Molineriella laevis, Micropyrum tenellum, Festuca durandii, Festuca ovina s.l., Avenula marginata, enz. Op meer vochtige plaatsen groeiden soorten als Pseudarrhenatherum longifolium, Holcus mollis, Cirsium palustre en dichte haarden van Pteridium aquilinum.. Op de grond konden we nauwelijks mossen of korstmossen vinden en de meeste rotsen waren lichtgekleurd, omdat hun gebruikelijke tapijt van epilithische korstmossen was verbrand en weggespoeld door de regen. Tegen het einde van juli, wat ongeveer het begin van het droge seizoen is, hadden de meeste van bovengenoemde soorten hun levenscyclus beëindigd.
In oktober 2017 is hetzelfde gebied opnieuw getroffen door een zware brand. In de tussenliggende periode waren er pijnbomen aangeplant op een deel van de hellingen die feitelijk een prioritaire Natura 2000 habitat vormden. Tijdens de huidige excursie van 2018 hopen we soortgelijke waarnemingen te doen.
Paragraaf 2.6 FIRE uit Jansen J 2002 Geobotanical guide of the Serra da Estrela

Datum: 14 -21 mei 2018

Aantal deelnemers: maximaal 9 personen

Locatie: We verblijven op het idyllisch gelegen landgoed Domínio Vale do Mondego , Quinta da Portela, 6300-095 Faia, Guarda, Portugal | 00351 968 225 489. Website http://www.dominiovaledomondego.com/

Kosten:

Kosten op basis van op basis van een gedeelde 2-persoonskamer, volpension (7 nachten, 7 ontbijten, 6 lunches, 7 diners) en excursies: ca. 600 euro. De prijs geldt ook voor alleengebruik in een goed ingerichte ruime tent, met vaste vloer, en opgemaakt bed. 1-persoons toeslag voor een kamer is € 100

Deelnemers zorgen zelf voor transport (eigen auto, huurauto, vlucht).

Programma 14 – 21 mei:

Elke dag zullen we na een goed ontbijt een groot aantal biotopen bezoeken. We zullen soorten en gemeenschappen tegenkomen die we kennen uit Nederland, maar ook een groot aantal die in Nederland niet voorkomen of in ons land slechts fragmentair ontwikkeld zijn. Het landschap is hier en daar nog redelijk in tact met als gevolg dat je de gemeenschappen soms als een functioneel mozaiëk bij elkaar ziet liggen. Het spreekt vanzelf dat we alleen die gemeenschappen in “vol ornaat” zullen zien die in deze periode optimaal ontwikkeld zijn. Dat neemt niet weg dat ook allerlei aspecten van de andere aanwezige gemeenschappen zullen worden waargenomen.

Maandagavond 14 mei aankomst deelnemers op het landgoed Domínio Vale do Mondego, waar alle deelnemers elkaar ontmoeten en over & weer kennismaken bij een glas wijn, water, fruitsap, koffie of thee. Korte presentatie van het programma.

Ontbijt en diner binnen in het hoofdgebouw of op het terras onder de vijgenboom. Lunches op het landgoed (quinta of terras) of in het veld.

15 mei – Kennismaking met het landgoed en omgeving in de Mondego-vallei.

In de periode 16-21 mei zullen we nog 1 excursiedag in de Mondego-vallei hebben, 2 dagen in de middelste zone en 2 dagen in de hoogste zone. Afhankelijk van de weersomstandigheden kan het programma omgegooid worden.

16 mei - Middelste vegetatiegordel van ca. 800-1000 tot ca. 1700-1800 m

17 mei - Bovenste vegetatiegordel van ca. 1600 m tot 1993 m

18 mei - Middelste vegetatiegordel van ca. 800-1000 tot ca. 1700-1800 m

19 mei - Bovenste vegetatiegordel van ca. 1600 m tot 1993 m

20 mei - Onderste vegetatiegordel van voet gebergte tot ca. 800-900 m

Maandag 21 mei vertrek na ontbijt.

Het is mogelijk één of meerdere dagen eerder te arriveren of langer te blijven.

Nuttige links:

FaiaCollective: https://www.faiacollective.org/

https://www.faiacollective.org/explore

Dominio Vale do Mondego: http://www.dominiovaledomondego.com/

Blogspot Pan en Demeter met impressies van eerder gehouden excursies (destijds in vorm van convivia): http://panendemeter.blogspot.nl/

Jansen J 2011 Managing Natura 2000 in a changing world: The case of the Serra da Estrela. PhD Thesis Radboud University Nijmegen. 281 pp PDF (57mb). http://repository.ubn.ru.nl/bitstream/handle/2066/90921/90921.pdf

Jansen J, Rego F, Gonçalves P & Silveira S 1997 Fire, a landscape shaping element in the Serra da Estrela, Portugal. NNABerichte10(5): 150-162. Schneverdingen: Alfred Toepfer Akademie für Naturschutz.
"In the past, heathlands in the northwest European continent were frequently burnt. Fire activity diminished due to better surveillance (also hunting surveillance) and more careful management (a.o. sparing herpetofauna and insect life). Recently, there seems to be a renewed interest in burning as a tool for ecosystem management in the northern countries (see elsewhere in this special issue). In the Mediterranean region, fire played and still plays a major role in shaping the landscape (Naveh 1990, Pons & Quézel 1985, Wilson 1978). Perhaps our field observations on fire-related vegetation dynamics in the Serra da Estrela may contribute to a better understanding of this hot item. Note that in the northern countries too, global climatic change may cause a shift towards a drier season, which is critical for uncontrolled wildfires".
https://www.nna.niedersachsen.de/berichte/nna-berichte-137026.html

[zie B97-5 Feuereinsatz im Naturschutz - Download (14,03 MB)]

Diemont WH, Jansen J & Beije HM 1997 Fire a tool for management of heathlands in the Netherlands. NNA-Berichte 10(5): 130-134. Schneverdingen: Alfred Toepfer Akademie für Naturschutz.[zie B97-5 Feuereinsatz im Naturschutz - Download (14,03 MB)]
Jansen J 2005 De Serra da Estrela als referentiegebied voor herstel van heidelandschappen in de Lage Landen (with English summary). De Levende Natuur 106 (5): 186-189.

http://natuurtijdschriften.nl/download?type=document&docid=495571

Jansen J 2002 Geobotanical guide of the Serra da Estrela. Lisbon: Institute for Nature Conservation, Ministry of Cities, Territorial Planning and Environment, 276 pp. (uitverkocht, wellicht nog tweede hands verkrijgbaar)

Facebook Estrela groep (beheerder Jan Jansen):

https://www.facebook.com/groups/172345452856629/
Interview Blik op Portugal in aangepaste vorm via Portal Portugal, online op 04-02-2016 http://www.portugalportal.nl/soms-don-quichot/